Beth yw malurion y gofod?

Malurion y gofod (a elwir hefyd yn sbwriel y gofod) yw’r sbwriel rydyn ni wedi’i adael yn y gofod, lloerennau sydd wedi methu, offer y gollyngodd gofodwyr yn ystod cerdded yn y gofod, a gweddillion camau roced wrth ffrwydro llwythi i orbit. Dyma beth yw malurion y gofod.  Mae malurion y gofod hefyd yn cynnwys meteoroidau ond bydd yr erthygl hon yn trafod malurion artiffisial gan y ddynoliaeth (sef ni). Trafodwyd malurion y gofod yn rhyngwladol, yn enwedig yn uwchgynhadledd y G7 ynghylch Defnydd Cynaliadwy o’r Gofod, a chyn hynny bu’n rhaid i JWST deithio trwy’r ardal o falurion hwn.

Beth yw ei faint a faint sydd yna?

Mae malurion y gofod yn dod mewn amrywiaeth o feintiau, ac yn y 60 mlynedd ers i Oes y Gofod ffrwydro gyda lansiad y lloeren Sputnik (1957), rydyn ni wedi creu llawer ohono. Yn ôl modelau ystadegol Asiantaeth Ofod Ewrop (ESA), mae 130 miliwn o wrthrychau mewn meintiau gofod 1mm i 1cm (lled gwifren clip papur neu faint grawnwin), 1,000,000 o wrthrychau maint 1 cm i 10 cm (ewin eich bawd i bensil newydd), a 36,500 o wrthrychau yn fwy na 10 cm (uchder potel ddŵr).

Pam mae malurion y gofod yn bryder?

Mae malurion y gofod yn teithio’n gyflym. Yn gyflym iawn. Mae gennym lawer o loerennau yn y gofod a ddefnyddir ar gyfer telathrebu, GPS, a rhagweld y tywydd, pethau hynod bwysig ac sy’n cael eu defnyddio yn ein bywydau bob dydd. Felly dychmygwch eich bod chi’n lloeren yn gwneud eich gwaith pwysig ac mae rhywbeth maint clip papur, ewin eich bawd neu botel ddŵr, yn gwibio tuag atoch chi’n gyflymach na bwled. Efallai eich bod wedi’ch gwneud o fetel, ond mae dal i fod yn sioc anferthol.

Pa mor debygol yw gwrthdrawiadau?

Yn gyntaf, mae angen i ni sefydlu, pa mor brysur yw’r gofod? Yn y gofod, ar hyn o bryd mae tua 10,550 o loerennau yn cylchdroi’r Ddaear (nid yw pob un o’r rhain yn weithredol, malurion y gofod yw rhai ohonynt, tua 1/5). Erbyn diwedd y degawd, bydd 100,000 o bosibl 200,000 o loerennau ac os bydd hyd yn oed 1% o’r rhain yn methu, bydd gennym 1,000 neu 2,000 o loerennau allan o reolaeth gyda màs o gannoedd o Kgau, gan wneud rheoli traffig yn llawer anoddach a gwrthdrawiadau yn llawer mwy tebygol.

Weithiau mae’n rhaid i’r ISS, sy’n cynnal gofodwyr sy’n cynnal ymchwil, symud i osgoi gwrthdrawiadau malurion y gofod neu loerennau gweithredol. Mae wedi gwneud hynny 32 gwaith ers 1999. Yn ddiweddar, ym mis Mawrth 2023, roedd yn rhaid iddo symud yn uwch mewn orbit er mwyn osgoi lloeren yr Ariannin, sef Nusat-17. Y tro hwn roedd gan NASA ddigon o rybudd i symud gan eu bod yn gwybod bod y lloeren yn dod o gwmpas mewn orbit. Ond beth am falurion bach iawn y gofod? Mor fach ni ellir eu holrhain. Yn 2016 tynnodd Tim Peake lun o ffenestr o ran o’r ISS o’r enw’r Cupola. Dangosodd y ddelwedd hon dolc 7mm yn y ffenestr, a gafodd ei achosi gan falurion y gofod na allai fod ddim mwy nag ychydig filoedd o mm o hyd. Efallai mai darn bach o fetel neu smotyn o baent oedd hwn. Nid oedd hyn yn peri risg i’r ISS a’i deithwyr gan fod cryn dipyn o wydr ar y ffenestri, fodd bynnag, gallai unrhyw beth hyd at wrthrych maint grawnwin roi stop ar system hedfan lloerennau. Gallai offerynnau eraill mwy na hyn dorri’r tariannau ar yr ISS, a gallai unrhyw beth mwy nac ein malurion hyd potel ddŵr sy’n gwrthdaro â llong ofod ei dorri’n ddarnau.

Nid yr ISS yw’r unig strwythur sy’n gorfod symud o gwmpas yn y gofod, mae Starlink, cytser lloeren SpaceX, wedi gwneud dros 50,000 o symudiadau ers ei lansio i osgoi gwrthdrawiadau. Rhagwelwyd, erbyn 2028, efallai y bydd yn rhaid i Starlink symud bron i 100 miliwn o weithiau mewn 6 mis oherwydd cynnydd mewn traffig gofod. Gan gofio y bydd gennym 100,000 o loerennau gweithredol posibl erbyn 2030, mae’r symudiad y bydd ei angen ar loerennau wedi’i ddisgrifio fel “gyrru i lawr y briffordd a gwyro bob 10 metr i osgoi gwrthdrawiad” gan Hugh Lewis, athro ym Mhrifysgol Southampton. Nid yw hyn yn argoeli’n dda ar gyfer diogelwch yn y gofod.

Sut ydyn ni’n cael gwared arno?
RemoveDEBRIS mission (credit: RemoveDEBRIS mission — Space South Central)

RemoveDEBRIS oedd y daith gyntaf i geisio cael gwared ar falurion y gofod, a lansiwyd yn 2018 (wedi’i ariannu gan ESA a’i gwblhau gan Ganolfan Ofod Surrey). Anfonwyd y llwyth i’r gofod ac roedd yn cynnwys tair techneg i gael gwared ar falurion y gofod a gafodd eu defnyddio a’u profi mewn orbit.

  1. Dal mewn rhwydi – mae CubeSat (lloeren fach sy’n cynnwys ciwbiau) yn cael ei ryddhau o’r llwyth mewn orbit. Mae gan y CubeSat falŵn chwyddadwy sy’n helpu i’w arafu i gyrraedd yr un cyflymder orbitol â’r sbwriel gofod y mae’n ceisio ei ddal. Mae’r CubeSat wedyn yn defnyddio rhwyd i ddal y malurion, ac mae llinell tennyn yn ei gadw yn ei le. Mae’r malurion yn cael eu llusgo’n ôl i lawr i’r ddaear wrth i’r CubeSat adael orbit.
  2. Dal gyda thryfer – yn union fel y mae’n swnio, mae tryfer, sef gwaywffon bigog, yn cael ei defnyddio. Yn ystod y prawf a gafodd ei gynnal, cafodd gwrthrych o 10cm wrth 10cm, wedi’i wneud o ddeunyddiau fel lloeren, ei ryddhau ar yr un pryd. Daliodd y tryfer y gwrthrych, gan ddangos sut y gellid gwneud hyn gyda malurion y gofod go iawn.
  3. Y dechneg derfynol yw atal mwy o falurion y gofod rhag cael eu creu wrth barhau i geisio cael gwared ar falurion y gofod. Yn olaf, cafwyd hwyl llusg a aeth â’r lloeren allan o orbit a thynnu’r llong ofod i’r Ddaear lle llosgodd yn gyflym yn yr atmosffer.

Mae syniadau eraill ar gyfer dal malurion yn cynnwys defnyddio breichiau robotig i ddal sbwriel gofod a phlatiau magnetig i ddenu malurion magnetig. Er bod llawer o sefydliadau’r sector gofod yn meddwl am ffyrdd o liniaru malurion y gofod ar ddiwedd oes eu llongau gofod, ni fydd pob cwmni’n gwneud hyn. Os nad oes rheoliadau cenedlaethol yn y wlad honno, ni chânt eu gorfodi i ddilyn canllawiau. Ar hyn o bryd, nid oes unrhyw beth ar lefel ryngwladol i orfodi rheoliadau angenrheidiol.

A ddylen ni geisio cael gwared ar yr holl falurion y gofod y gallwn ni?

Mae dadleuon yn erbyn hyn. Nid sbwriel yn unig yw sbwriel y gofod, mae’n cynnwys hanes archeolegol y gofod, sy’n debyg i safleoedd UNESCO ar y Ddaear fel Cestyll a Muriau Trefi’r Brenin Edward I yng Ngwynedd.

Ar ben hynny, gyda chefnogaeth Cytundeb y Gofod Allanol 1997, mae’r gofod yn gyffredin yn fyd-eang (gallai myfyrwyr daearyddiaeth adnabod y gair hwn), mae fel Antarctica, does neb yn berchen arno, a chaniateir mynediad rhesymol i bawb. Fodd bynnag, wrth i fwy o gwmnïau preifat fynd i’r gofod, efallai y byddan nhw am hawlio orbitau ac ardaloedd penodol ar gyfer eu cytserau lloeren. Trwy gadw lloeren fel NigComSat1, sef lloeren telathrebu cyntaf Nigeria a lansiwyd yn 2007 ond a fethodd flwyddyn yn ddiweddarach, mae’n dangos defnydd hanesyddol Nigeria o’r gofod i unrhyw un a allai ei herio. Er mwyn gwarchod cadwraeth treftadaeth, mae syniad i adael sampl o bob gwlad sy’n teithio i’r gofod mewn orbit, i ddangos eu hawl i’r gofod.

Fodd bynnag, heb glirio malurion y gofod, efallai na fydd modd defnyddio rhai rhannau o’r gofod, a gallai seilwaith critigol gael ei ddifrodi bob dydd wrth i ni ddod yn llai abl i symud lloerennau a llongau gofod o lwybr gwrthdrawiadau.

Casgliad

I gloi, mae malurion y gofod a gallu defnyddio’r gofod yn gynaliadwy yn fater pwysig ar hyn o bryd a bydd hyd yn oed yn fwy tyngedfennol erbyn diwedd y degawd hwn. Yn uwchgynhadledd y G7 mae malurion y gofod wedi cael ei gydnabod yn rhyngwladol fel mater craidd ac rydyn ni’n gweld sefydliadau sy’n gweithio ar atebion i leihau malurion y gofod, yn ogystal â sefydliadau llongau gofod a lloeren yn meddwl mwy ar sut i gael gwared ar yr hyn y maen nhw’n ei roi yn y gofod yn gynaliadwy, ar ddiwedd ei oes. Mae’r gofod yn rhad ac am ddim ac ar gael i bawb; felly, cyfrifoldeb pawb yw ei warchod.

Ffynonellau

Malurion Cyffredinol y Gofod:

Gwrthdrawiadau neu Wrthdrawiadau Posibl:

Cael gwared â malurion y gofod:

Treftadaeth y Gofod: